Gorredijk

Onderwijs

De Openbare Lagere School.

De veenkolonie Gorredijk was nog maar enkele decennia jong of er was sprake van een school. Tegen het eind van de zeventiende eeuw moet er in het dorp al een lagere school zijn geweest. Vermoedelijk bestond die lagere school al in 1660. Wáár precies het gebouw heeft gestaan is niet meer bekend, men neemt aan dat het aan één van de Wallen is geweest.
Zo blijft de geschiedenis van het Gorredijkster onderwijs wat vaag tot 1805.
In dat jaar werd namelijk een nieuwe lagere school gebouwd aan de Lijnbaan,ook wel bekend als de Bamboesteeg. Twee lokalen werden er gebouwd; hetgeeneen aanwijzing geeft over het aantal leerlingen dat er naar school ging.
De school aan de Lijnbaan werd echter te klein.Al in 1828 besloot men om te zien naar een plaats voor nieuwbouw.
Het werd de Dubbele Straat, buiten de eigenlijke dorpsgrens van het toenmalige Gorredijk - indertijd was dit namelijk deel van Kortezwaag.
De plaats is bekend, want hier heeft tot in de jaren vijftig van de vorige eeuween lagere school gestaan: het is de plek waar tegenwoordig het streekmuseumOpsterland gevestigd is. Terug naar 1828. De school die hier toen werd gebouwd, heeft het tot 1887 uitgehouden. Toen besloot men, door ruimte-gebrek en door de slechte staat van het gebouw, nieuwbouw te plegen.Over die oude school schreef het Verslag over de Toestand van het Lager Onderwijs in Opsterland: 'Met verlangen zien de onderwijzers naar de te stich-ten nieuwe school uit. En geen wonder, overbevolkt als de school is.
Althans in twee der drie lokalen verkeren de onderwijzers en de kindereneen groot gedeelte van de schooltijd in eene in hooge mate bedorven lucht.120 kinderen in de eerste klas. De banken zijn zo opeengedrongen dat het de kinderen aan voldoende beweging en ruimte ontbreekt om op de lei te schrijven.' Kort en goed: in 1888 kreeg Gorredijk een nieuwe lagere school.Op dezelfde plaats als de oude. Het gebouw dat toen werd geplaatst staat er nog: het was tot in de jaren vijftig in gebruik als lagere school, nadien als huishoudschool, bibliotheek en - tegenwoordig - onder meer als streekmuseum.

De Lagere school nam in september 1955 een nieuw gebouw in gebruik: de Trimbeets-skoalle is de voortzetting van die lange geschiedenis van het lager onderwijs in Gorredijk. Inmiddels zijn er méér lagere scholen gekomen, verspreid over het dorp. De Flambou, met een dependance, de Vlieger - net als Trimbeets aan de Ringenoldusleane gevestigd en niet te vergeten de Tjerne - zorgen er voor dat de gorredijkster jeugd niet te ver van huis hoeft voor openbaar lager onderwijs.

De komende jaren gaan de vier openbare basisscholen in Gorredijk fuseren. De Tsjerne en de Vlieger zullen in 2015 een nieuwe school betrekken in de wijk Loevestein. De Flambou en Trimbeets volgen een jaar later met hun nieuwe school in het centrum van Gorredijk, vlakbij de huidige basisschool Trimbeets. Naast de openbare basisscholen zullen ook het peuteronderwijs en kinderopvang organisatie Timpaan mee verhuizen naar de nieuwe locaties. Zo ontstaan in Gorredijk twee brede scholen waarin kinderen van 0 t/m 12 jaar een plek krijgen om op te groeien en elkaar te ontmoeten.

Links de in 1805 gebouwde lagere school aan de huidige Lijnbaan.
 

Ook in Kortezwaag stond een Lagere School, aan de Nijewei.

De Christelijke school

Veel mensen met een christelijke achtergrond waren er niet in de zuidoosthoek van Friesland in het begin van de vorige eeuw. Tussen Heerenveen, Drachten en Wolvega was dan ook maar één christelijke school te vinden: in het rijkere Beetsterzwaag. In die situatie kwam verandering door het optreden van de hoofdonderwijzer Kroese uit Drachten. Kroese gaf niet alleen les op zijn eigen school, hij probeerde ook het aantal christelijke lagere scholen in zijn direkte omgeving uit te breiden. Omdat, zo constateerde hij, sommige ouders door het ontbreken van zo'n school gedwongen waren hun kinderen twee tot twee en een half uur lopen van huis naar school te sturen......

In 1895 was het zover. In Gorredijk ging het christelijk onderwijs van start.
In een gehuurd lokaal in het evangelisatiegebouwtje Eben Haëzer begon meester Hoogerwerf met 38 leerlingen - die van zeven verschillende lagere scholen afkomstig waren.Hoe groot de tegenwerking van gemeentelijke zijde ook was - de plaatselijke schoolcommissie bestond geheel uit tegenstanders van bijzonder onderwijs -,men moest constateren dat er goed onderwijs werd gegeven op de bijzondere school. De socialistische wethouder Van Zinderen Bakker schreef erover: 'Kinderen kwamen er van 1 1/2 uur ver, in de winter soms tot de buik door de sneeuw wadend, enkele over meer dan dertig 'houten' over brede wijken. Arbeiders sloofden zich uit nog hun stuivers schoolgeld te betalen van weekgeld,vaak beneden de twee gulden. Twee jaar later was de christelike lagere school uit haar gehuurde jas gegroeid. Door een bijzondere samenloop van omstandigheden kon de school een ander gebouw kopen. Er kwam - aan de Brouwerswal - een gebouw leeg te staan door een sterfgeval. Juist één dag voordat het gebouw verkocht zou worden, kreeg de christelijke schoolvereniging een lening aangeboden van 3.500 gulden, terwijleen week eerder een schenking van tweehonderd gulden voor de aankoop van een nieuwe school was binnengekomen...
Met dat geld kon het pand, 'De Brouwerij' worden aangekocht. Het onderwijs aan de christelijke lagere school bleef van hoge kwaliteit, maar er werd ook aan ontspanning gedaan. Dat blijkt uit het feit dat de leerlingen van de bijzondere school aan het eind van de 18e eeuw al een jaarlijks school-reisje maakten; terwijl de kinderen die openbaar onderwijs volgden, het hele jaar in de banken bleven: op de openbare school kwam pas in het begin van de vorige eeuw het reisje in zwang. De bijzondere school in Gorredijk was opgericht door de Vereniging voor Christelijk Nationaal Onderwijs: het was dus een christelijke school. In de loop der jaren kregen de gereformeerden in Gorredijk het gevoel dat het karakter van het onderwijs zich steeds meer in Nederlands Hervormde richting ontwikkelde. Dit leidde tot een breuk: in 1918 kwam de kwestie voor het eerst aan de orde en in 1920 werd de gereformeerde lagere school in Gorredijk geopend. Beide scholen hebben lange tijd zelfstandig naast elkaar bestaan. Geen van de beide scholen werd erg groot. Zo was de gereformeerde school in de jaren vijftig drieklassig, er kwamen zeventig leerlingen. De hervormde school had in dezelfde tijd ongeveer veertig leerlingen en telde twee klassen. Beide scholen kregen overigens in de jaren vijftig een nieuw gebouw, maar het loste de problemen niet op: ze bleven beide vechten voor het voortbestaan. Dat duurde tot 1969. Toen werd - nadat eerdere pogingenmislukten - uiteindelijk opnieuw een fusie gesloten tussen de beide onderwijs-instellingen. Dat leidde ertoe dat Gorredijk naast vier openbare lagere scholen één bijzondere school, 'De Librije' heeft.

De Gereformeerde school.

Vervolgonderwijs: De Middenschool

Wat het vervolgonderwijs na de lager school betreft heeft Gorredijk sinds de jaren zestig een voor Nederland unieke school: de Burgemeester Harmsmaschool, een zogenaamde 'middenschool'. Hypermodern onderwijs, waarvan de wortels liggen in het begin van de vorige eeuw. In 1920 namelijk werd in Gorredijk de school voor Uitgebreid Lager Onderwijs (ULO) opgericht. Dit werd de school voor een groot aantal Gorredijkster kinderen: heel wat 'ouders' van nu hebben in het gebouw aan de Stationsweg hun opleiding genoten. Die ULO-school bleef overigens de enige voortgezette opleiding. Hoezeer het gemeentebestuur ook geprobeerd heeft een HBS in Gorredijk te krijgen, voor zo'n Hogere Burger School moesten de Gorredijksters naar Heerenveen of naar Drachten. Wel kwamen er andere vormen van voortgezet lager onderwijs tot stand. In 1949 kreeg het dorp zijn 'ambachtsschool', een opleiding waarvoor al sinds 1925 een vereniging bestond. Die ambachtsschool bleef overigens beperkt: in Gorredijk werd alleen de 'metaalkant' onderwezen, op de vergelijkbare Lagere Technische School in Jubbega kon de opleiding in de houtrichting gevolgd worden. Tenslotte: Gorredijk kreeg ook een huishoudschool. De laatste werd in 1955 opgericht onder auspiciën van de Friese Maatschappij van Landbouw.
De LHNO, zoals deze opleiding later werd genoemd, nam toen haar intrek in het pand van de oude lagere school aan de Dubbele Straat. Het zijn die drie afzonderlijke opleidingen, de ULO, de LTS en de LHNO die in 1968 met elkaar een fusie aangingen. Drie aparte verenigingen gingen samen in één en - moeilijker nog - drie scholen van een totaal verschillend karakter eveneens samengevoegd. In 1968 ging men meteen van start met een gezamenlijke brugklas....en dat liep verkeerd af. Nog voor de kerstvakantie stapte men van die klassen af en kregen de technische school, de huishoudschool en de school voor uitgebreid lager onderwijs elk weer hun eigen brugklas. Een jaar later probeerde men het opnieuw. Toen met méér succes: de heterogene brugklas was een feit. Pas aan het eind van dat eerste jaar kiest de leerling voor het vervolg: technisch, huishoud- en nijverheids- of uitgebreid lager onderwijs. Inmiddels is die 'brugperiode' verder uitgebreid. En kreeg de gefuseerde school, die naar één van haar stimulatoren 'Burgermeester Harmsmaschool' werd gedoopt, de status Middenschool.
En - last but not least - kreeg die Harmsmaschool een spiksplinternieuw eigen gebouw: in 1981 werd het complex aan de Ringenoldusstraat officieel in gebruik genomen. En vanwege het toenemende aantal leerlingen is de BHS de afgelopen jaren weer uitgebreid.

De voormalige MULO aan de Stationsweg.

Kleuteronderwijs
Het kleuteronderwijs in Gorredijk heeft een lange geschiedenis,langer dan in veel andere plaatsen in Friesland. Van de eerste kleuterschool in Gorredijk, indertijd heette het nog een bewaarschool,was al sprake omstreeks 1800. In 1820 werd een voorstel gedaan om de plaatselijke bewaarhoudster een pensioen uit te keren van vijftig gulden per jaar....En in 1829 kreeg de bewaarschool een nieuwe ruimte toegewezen: de voormalige lagere school aan de Lijnbaan.Leidster van die kleuterschool was in het begin 1800 mevrouw Grevenstuk;na haar pensionering werd ze opgevolgd door haar dochter....diploma's telden in die tijd nog niet. Tot 1877 moest het bewaarschooltje in de gebouwen aan de Lijnbaan gevestigd blijven. Alle pogingen ten spijt om aan een nieuw gebouw te komen,-het oude werd te klein en te bedompt geacht voor het geven van onderwijs-bleef de school daar gevestigd. Tot dat uiteindelijk in 1877 notaris Gatsonides gratis een stuk grond aan Het Nut afstond. De Nutsvereniging plande op deze plaats-voorheen stond daar het accountantskantoor Van der Veen en Kromhout-een nieuw gebouw,voor bewaarschool,handwerkopleiding en gymnastiekonderwijs. De kleuterschool in dit gebouw heeft tot in de jaren twintig van de negentiende eeuw gefunctioneerd. Toen veranderde de bestemming van het gebouw: het werd alleen gymnastieklokaal. De kleuterschool verhuisde naar de Schoolstraat. Dat was allemaal in het begin 19e eeuw.Het kleuteronderwijs-de term bewaarschool wordt al lang niet meer gebruikt-heeft zich sindsdien ontwikkeld.Eerst tot een 'aparte' onderwijsvorm, waarvoor in Gorredijk drie openbare en een christelijke school bestonden. Later-met ingang van 1985 definitief-tot een onderdeelvan de 'basisschool'.

Het houten schoolgebouw

Vanzelfsprekend is het onderwijs in de latere jaren heel wat moderner dan in de beginjaren.
Een impressie uit die laatste fase van de toen bijna veertig jaar oude houten Nutskleuterhulpschool,geeft mevrouw Y.de Vries-Jousma,toendertijd directrice. Het houten schoolgebouw kon in de periode van september 1957 tot november 1961 echt geen kou meer aan..... Als het hard waaide, voelde je binnen de wind langs je heen strijken. Voor de openslaande ramen kon je helemaal niet zitten. Als het sneeuwde lagen de vensterbanken vol. Vaak ook ging de kachel uit. Zo ook op een koude ochtend. De temperatuur daalde binnen tot om het vriespunt. We besloten met zijn allen,leidsters en hulpleidsters,maar te gaan wandelen. Met zo ongeveer honderdtwintig kleuters op stap en later nog gymspelletjes in het spellokaal. Voor ons viel het niet mee, maar volgens het bestuur ging die vrijbuiterij alle perken te buiten. Ongehoord, zei men.

Verder herinner ik me nog het roemruchte luikje in het spellokaal. Op 5 december zag je er,doodgriezelig, een hand doorheen komen en daarna werden er pepernoten gestrooid:een traditie van ettelijke jaren. Uit pedagogisch oogpunt is dit toen afgeschaft. En verder....het grote ijzeren hek. Dat was soms een complete ramp. Als daar de kleuter met zijn hoofd doorschoof, wat soms gebeurde,kreeg je hem er haast niet meer uit. Vooral als hij dan begon te huilen en het kopje dik en rood werd''.

Versjes naar aanleiding van de opening van het houten schoolgebouw uit de 'Woudklank' van 10 juni 1920 gemaakt door Thomas van der Schaaf:

De biwaersskoalle bitanket:
Al is it ding foart dalik net
Yn kalk en yn cement;
Al wirdt it earst in houten keet
Ik bliuw doch noch presint.
Ik tankje 't Nut foar dit bislut
Ut namme fen de bern,
Dy scille mei gjin krities each
Nei 't houten omskot sjen.
Dy joue mear om sinneljocht
En ieder liuwt it frij,
Dy 't mar myn alde wente sjocht
Se wiine fest er bij

Bewaarschoolkalender

27-07-1877:Aanbesteding 'school voor voorbereidend onderwijs, gymnastiek en vrouwelijk handwerken'.
10-01-1878:Feestelijke opening bewaarschool.
Winter 1889-'90:School tijdlang leeg inverband met mazelenepidemie.
1894:Gemeentebestuur weigert subsidie. De bewaarschool moet per 1 januarie 1875 verdwijnen.
23-09-1895:Te elfder ure toch nog subsidie. School blijft bestaan.
Voorjaar 1896:School bijna ontvolkt door mazelenepidemie.
Seizoen 1905-'06:Cursus opleiding kwekelingen voor de bewaarschool opgericht. Docenten Thomas van der Schaaf en Roelofke Lambert.
1907:Bewaarschool ook in gebruik voor voorlopige oefening miliciens.
Januari 1910:Lessen miliciens gestaakt in verband met baldadigheden. Schuld ligt bij instructeurs.
1913:Pensioenregeling directrice bewaarschool.
08-01-1918:Voorstel van de gemeente Nutsbewaarschool aan te kopen tot stichting gymnastieklokaal.
11-01-1918:Oude bewaarschool voor f.4000,- verkocht.
11-09-1920:Opening nieuwe houten bewaarschool. Kosten ruim f.9000,-
23-11-1920:Gemeentelijke subsidie jaarlijks f.1000,-
06-10-1925:Nu pas bestrating bij bewaarschool klaar...
1952-'53:Sint Nicolaasfeest kleuterschool voor de eerste keer zonder ouders gevierd. Goed voldaan.
1955-'56:Voortaan geen ongediplomeerde krachten meer.
20-07-1962:Nieuwe, door het Nutsdepartment gebouwde stenen kleuterschool betrokken.
01-01-1966:Gemeente neemt kleuterschool over.

Het Nut

In het jaar 1815 werd in het toenmalige logement 'De Rode Leeuw' door een aantal notabelen besloten tot de oprichting van een Gorredijkster afdeling van 'Maatschapij tot Nut van het Algemeen'.Een vereniging die zich onder andere ten doel stelt kennis te verspreiden,het schoolonderwijs te verbeteren en de beschaving van de burger op een goed peil te brengen. De afdeling Gorredijk van het Nut bestaat nog steeds. In de eeuwen die zijn verstreken sinds de vereniging werd opgericht, zijn er in Gorredijk heel wat activiteiten ontplooid. Onder de leden van het eerste uur treft men schoolmeesters,veenkooplieden,artsen,en een notaris. Zorgvuldig geselecteerd, want toekomstige leden van 'Het Nut' werden beoordeeld via ballotage:voordat men lid kon worden werd er gestemd over de kandidaat. En het kwam voor dat lieden met een-in de ogen van de meerderheid-ongeschikte levenswandel als lid werden geweigerd. In 1816, een jaar na de oprichting, ging 'Het Nut' van start met een bibliotheek. In 1844 werd er een spaarbank opgericht wat later de Bondsspaarbank werd. Het Nut heeft nog veel meer projecten op haar naam staan. De oprichting van een 'Bewaarschool'. De start van een 'naai en breischool',ook dat waren initiatieven van de vereniging.